برنامههاي حكومت

دریافت متن

پس از آشنايي با اهداف حكومت، بايد به بررسي برنامههاي حكومت براي رسيدن به هدفهاي مذكور بپردازيم تا ضمن شناخت مسير فعاليتها در دورانِ سبز ظهور، الگويي براي دوران پيش از ظهور ترسيم شود و آنانكه به انتظار منجي بزرگ عالم هستند با روشهاي حكومتي و برنامههاي اجرايي امام عصر علیه السلام آشنا گرديده و خود و جامعه را براي پيمودن چنان راهي آماده كنند.

با استفاده از روايات فراواني كه درباره دوران حكومت امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف موجود است سه محور عمده برنامههاي آن حكومت عبارتند از: برنامههاي فرهنگي، برنامههاي اجتماعي و برنامههاي اقتصادي.

به بيان ديگر جامعه بشري كه به خاطر دوري از تعاليم ناب قرآن و سيره پيشوايان ديني، به انحطاط فرهنگي گرفتار شده است لازم است در پرتو يك انقلاب فرهنگي بزرگ، به دامن قرآن و عترت بازگردانده شود.

همچنين لزوم يك «برنامه جامع اجتماعي» به آن جهت است كه زخمهاي گوناگون پيكر اجتماع، التيام گيرد و برنامههاي صحيحي كه ضامن حيات واقعي جامعه و برخورداري همگان از حقوق الهي و انساني است به جاي روشهاي ظالمانه كه جامعه را به هرج و مرج و فساد و تباهي و از بين رفتن حقوق ضعيفان كشانيده است، قرار گرفته و اجرا گردد.

براي فراهم شدن زمينههاي تعالي فرهنگي و رشد اجتماعي، برنامه اقتصادي نيز ضرورت دارد تا ضمن آن از تمامي امكانات مادّي زميني به شكل عادلانه و در بستر مناسب استفاده شود. به بيان ديگر اينكه با بهره گيري بهينه از مواهب طبيعي، رشد اقتصادي و تأمين معيشت براي همه طبقات و در همه محيطها امكان پذير گردد.

پس از بيان اجمالي برنامههاي حكومت امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ به بررسي تفصيلي آنها بر اساس روايات معصومين علیهم السلام ميپردازيم و مهمترين برنامههاي حضرت را در هر بخش مورد بحث قرار ميدهيم:

الف. برنامهفرهنگی

در حكومت جهاني امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف تمامي فعاليتهاي فرهنگي، در راستاي رشد و تعالي علمي و عملي مردم خواهد بود و با جهل و ناداني در همه زمينهها مقابله خواهد شد.

مهمترين محورهاي جهاد فرهنگي در حكومت حقّ عبارتند از:

1. احياء كتاب و سنّت

پس از آنكه در همه اعصار، قرآن غريب و تنها مانده و در حاشيه زندگي به فراموشي سپرده شده بود؛ در زمان حكومت آخرين حجّت الهي تعاليم حيات بخش قرآن به تمامي عرصه زندگي بشر وارد ميشود. و سنّت كه همان گفتار و رفتار پيشوايان ديني است در همه جا به عنوان بهترين الگوي حيات انساني مطرح ميگردد و عملكرد همگان با معيار خدشه ناپذير قرآن و عترت ارزيابي ميشود.

امام علي علیه السلام در بياني رسا حكومت قرآني امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف را چنين توصيف كرده است:

«در روزگاري كه هواي نفس حكومت ميكند (امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف ظهور ميكند و) هدايت و رستگاري را جايگزين هواي نفس ميسازد و در عصري كه نظر شخصي بر قرآن مقدم شده است، افكار را متوجه قرآن ميگرداند و آن را حاكم بر جامعه ميسازد.»^[1]

و نيز در بياني ديگر، آن حضرت دوران ظهور قرآن و حضور آن را در زندگي بشر چنين بشارت داده است:

«... گويي هم اكنون شيعيان خود را ميبينم كه در مسجد كوفه، خيمهها زدهاند و قرآن را بدان گونه كه نازل شده به مردم ميآموزند...».^[2]

و ياد دادن و ياد گرفتن قرآن نقطه شروعي براي ترويج فرهنگ قرآني و حاكميت قرآن و احكام آن در همه حوزههاي فردي و اجتماعي است.

2. گسترش معرفت و اخلاق

قرآن كريم و تعاليم اهلبيت علیهم السلام بر رشد اخلاقي و معنوي بشر بيشترين تأكيد را انجام داده است زيرا كه مهمترين عامل رشد و تعالي انسان به سوي هدف بلند خلقت همانا اخلاق نيكو ميباشد. پيامبر صلی الله علیه و آله هدف از پيامبري خود را تكميل مكارم اخلاق ميشمرد^[3] و قرآن نيز آن بزرگوار را بهترين الگوي رفتاري براي همه مردم معرفي ميكند.^[4] ولي با كمال تأسف به واسطه دوري بشر از راهنماييهاي قرآن و اهلبيت علیهم السلام، انحطاط اخلاقي در همه زمينهها در جوامع بشري و به ويژه جامعه مسلمين آشكار گرديده است و همين انحراف از ارزشهاي اخلاقي از عوامل مهم ويران كردن حيات فردي و اجتماعي انسانها شده است.

حكومت امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف كه حكومت خدا و ارزشهاي الهي بر جهان است، ترويج ارزشهاي اخلاقي را در رأس برنامههاي خود قرار خواهد داد.

امام باقر علیه السلام فرمود:

«اِذا قامَ قائمُنا وَضَعَ يدَهُ عَلي رُؤُوسِ الْعِبادِ فَجَمَعَ بِهِ عُقُولُهُمْ وَ اَكْمَلَ بِهِ اَخْلاقُهُمْ^[5]؛

زماني كه قائم ما قيام كند دست خود بر سر بندگان خواهد نهاد و عقلهاي ايشان را جمع خواهد كرد و اخلاق آنها را به كمال خواهد رساند.»

از اين تعبير كنايه آميز و زيبا استفاده ميشود كه در پرتو حكومت مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف كه حكومت اخلاق و معنويت است، بستر مناسب براي كمال عقلي و اخلاقي بشر فراهم خواهد آمد زيرا همانگونه كه اخلاق منحط و پست از نقصان عقل و خِرد آدمي است، كمال عقل موجب بروز و ظهور اخلاق نيكو در انسان خواهد بود.

از سوي ديگر محيط آكنده از هدايتهاي قرآن و سنتهاي الهي آدمي را به سوي خوبيها سوق ميدهد. بنابراين از درون و برون همه كششها به سوي فضيلتها و زيبايي هاست و اينگونه است كه ارزشهاي الهي و انساني همه جائي و عالم گير ميشود.

3. نهضت علمي

يكي از برنامههاي فرهنگي حكومت امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف كه خود منبع علوم و سرآمد همه عالمان زمان خويش است^[6]، نهضت علمي و رشد دانش بشري به طور چشمگير و بي سابقه است.

پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله پس از بشارت دادن نسبت به مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف دربارة اين بخش از اقدام او فرموده است:

«...نهمين امام (از فرزندان امام حسين علیه السلام) قائم ايشان است كه خداوند به دست او همه زمين را از روشنايي پر ميكند پس از آنكه گرفتار تاريكي گشته است و تمام زمين را از عدالت و دادگري ميآكند پس از آنكه از ظلم و جور پر شده باشد و سراسر عالم را از علم و دانائي بهره مند ميسازد پس از آنكه به جهل و ناداني گرفتار آمده باشد...».^[7]

و اين جنبش علمي و فكري براي همه اقشار و طبقات جامعه است و در اين شكوفايي فرقي بين مرد و زن نيست. بلكه زنان نيز به رتبههاي بلند علمي و دين شناسي ميرسند.

امام باقر علیه السلام فرمود:

«در زمان امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف به شما حكمت (و دانش) داده ميشود تا آن جا كه زن در درون خانه اش مطابق كتاب خدا و سنّت پيامبر صلی الله علیه و آله قضاوت ميكند.»^[8]

و اين حكايت از آگاهي و شناخت عميق از آيات قرآن و روايات اهلبيت علیهم السلام دارد زيرا كه امر قضاوت امري دشوار و سنگين است.

4. مبارزه با بدعت ها

بدعت در مقابل «سنّت» و به معني نوآوري در دين و داخل كردن انديشهها و آراء شخصي در دين و دينداري است.

امام علي علیه السلام در معرفي بدعت گذاران فرمود:

«بدعت گذاران كساني هستند كه با فرمان خدا و كتاب او و پيامبرش مخالفت ميورزند و براساس رأي و هواهاي نفساني خود عمل ميكنند هر چند شمار آنها بسيار باشد.»^[9]

بنابراين بدعت به معني مخالفت با خدا و كتاب و پيامبر او و حاكم كردن هواهاي نفساني و عمل كردن براساس تمايلات شخصي است و اين جز آنست كه با الهام از كتاب و سنّت و بر اساس معيارهاي الهي تحقيق و تحليلي نو ارائه شود. بدعت امري است كه سنّت و شيوه خدا و پيامبر صلی الله علیه و آله را نابود ميكند و هيچ آفتي براي دين، چنين شكننده و نابود كننده نيست.

امام علي علیه السلام فرمود:

«ماهَدَمَ الدّينَ مِثْلُ البِدَعِ^[10]؛

هيچ چيز مانند بدعتها دين را ويران و تباه نكرده است.»

و به همين دليل است كه سنتمداران وظيفه دارند در مقابل بدعت گذاران قيام كنند و پرده از تزوير و نيرنگ آنها بردارند و راه نادرست آنها را براي مردمان آشكار كنند و بدينگونه از گمراهي مردم جلوگيري كنند.

پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود:

«هرگاه بدعتها در ميان امتم آشكار شوند بر عالم است كه علم و دانش خود را آشكار سازد، هر كس چنين نكند نفرين خدا بر او باد!»^[11]

با تأسف بايد گفت كه پس از پيامبر و راه روشن او، چه بدعتها كه در دين نگذاشتند و چه انحرافها و كجيها كه در مسير دينداري پديد نياوردند و چه گمراهيها كه در برابر مردم نگشودند! و بدين سان چهره دين را واژگونه ساختند و رخسار تابناك آئين را به حجابهاي هواها و سليقههاي شخصي پوشاندند و هر چند امامان معصوم علیهم السلام و به دنبال ايشان عالمان دين كوشيدند ولي همچنان راه بدعت گذاري و سنّت سوزي باز ماند و در دوران غيبت بيشتر شد.

و اكنون عالم در انتظار است كه صاحب مكتب و موعود قرآن بيايد و در سايه سار حكومت او سنتها زنده گرديده و بدعتها برچيده شود. و بي شك در رأس برنامههاي اصلاحي او مبارزه با بدعتها و گمراهي هاست تا زمينههاي هدايت و رشد و تعالي بشر فراهم گردد.

امام باقر علیه السلام در ضمن سخني بلند در توصيف زمان ظهور آن حضرت فرمود:

«... وَلايتْرُكُ بِدْعَةً اِلاّ اَزالَها وَ لاسُنَّةً اِلاّ اَقامَها...^[12]؛

هيچ بدعتي را وانگذارد مگر اينكه آن را از ريشه بركند و از هيچ سنّتي نميگذرد مگر اينكه آن را بر پا خواهد فرمود.»

ب. برنامه اقتصادي

از شاخصههاي يك جامعه سالم، اقتصاد سالم است. اگر از منابع ثروت در جامعه به درستي استفاده شود و امكانات توليد و توزيع در اختيار عدهاي خاص نباشد بلكه حكومت به همه قشرها توجه كرده و براي همه امكانِ بهره گيري از سرمايهها را فراهم كند، جامعهاي ساخته ميشود كه امكان رشد معنوي نيز در آن بيشتر است. در قرآن كريم و روايات معصومين علیهم السلام نيز به جنبه اقتصادي و بهينه سازي وضع معيشتي مردم توجه شده است. بنابراين در حكومت قرآني حضرت مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف براي اقتصاد جهان برنامه جامعي تدوين شده است كه بر اساس آن اولا امر توليد سامان مييابد و از منابع طبيعي و مواهب خدايي بهترين بهره برداري ميشود و ثانياً ثروت به دست آمده به شكل عادلانه بين همه طبقات توزيع ميگردد.

بجاست در اينباره به روايات نيم نگاهي بيندازيم.

1. بهره وري از منابع طبيعي

يكي از مشكلات بخش اقتصاد، استفاده نكردن صحيح و بجا از مواهب الهي است. نه از تمام ظرفيت خاك استفاده ميشود و نه از آب به درستي در راه احياء زمين بهره برداري ميگردد. در زمان امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف و به بركت حكومت حقّ او آسمان، سخاوتمندانه ميبارد و زمين بي دريغ بار ميدهد.

امام علي علیه السلام فرمود:

«... وَلَوْ قَدْ قامَ قائمُنا لاََنْزَلَتِ السَّماءُ قَطْرَها وَ لاََخْرَجَتِ اْلاَرْضُ نَباتَها...^[13]

و چون قائم ما قيام كند، آسمان باران ميريزد و زمين گياه بيرون ميآورد...».

در زمان حاكميت آخرين حجّت حقّ همه زمين و امكانات آن در اختيار امام خوبان قرار ميگيرد تا سرمايهاي كلان براي پي ريزي اقتصادي سالم فراهم شود.

امام باقر علیه السلام فرمود:

«...تُطْوي لَهُ الاَْرْضُ وَ تَظْهَرُ لَهُ الْكُنُوزُ...^[14]؛

زمين براي او پيچيده ميشود (در لحظهاي از نقطهاي به نقطه ديگر ميرود) و تمام گنجهاي آن براي او آشكار ميگردد.»

2. توزيع عادلانه ثروت

از مهمترين عوامل اقتصاد بيمار در جوامع بشري، انباشته شدن ثروت در نزد گروهي خاصّ است. هميشه اينگونه بوده است كه افراد يا جمعيت هايي كه براي خود ـ به هر دليل ـ امتيازي قائل بودهاند بر انبارهاي ثروت عمومي چنگ انداخته و آن را در جهت منافع شخصي و گروهي به كار بردهاند. امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف با اينان مقابله خواهد كرد و ثروت همگاني را در اختيار همگان خواهد گذاشت و عدالت علوي را به همه نشان خواهد داد.

امام باقر علیه السلام فرمود:

«اِذا قامَ قائمُ اَهْلِ الْبَيتِ قَسَّمَ بِالسَّوية وَعَدَلَ فِي الرَّعِيةِ...^[15]

وقتي قائم خاندان پيامبر صلی الله علیه و آله قيام كند (اموال را) به مساوي تقسيم ميكند و در ميان خلق به عدالت رفتار ميكند.»

در زمان آن حضرت اصل مساوات و برابري به اجرا در ميآيد و همگان از حقوق انساني و الهي خود بهره مند ميشوند.

پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود:

«شما را به مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف بشارت ميدهم كه در امّت من برانگيخته خواهد شد... او اموال را به درستي تقسيم ميكند. كسي پرسيد: مراد چيست؟ فرمود: يعني بين مردم مساوات را اجرا خواهد كرد.»^[16]

و ره آورد اين مساوات در سطح جامعه آن است كه فقر و تهيدستي ريشه كن گرديده و فاصلههاي طبقاتي برچيده ميشود.

امام باقر علیه السلام فرمود: «... امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف ميان مردم به مساوات رفتار ميكند به گونهاي كه كسي پيدا نشود كه نيازمند زكات باشد.»^[17]

3. عمران و آباداني

در حكومتهاي بشري، بخش هايي از محيط زندگي آباد ميشود كه به نحوي در ارتباط با حاكمان و اطرافيان و همفكران ايشان و يا طبقه اشراف و بزرگان و صاحب نفوذها باشد و بقيه طبقات فراموش ميشوند ولي در حكومت امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف كه امر توليد و توزيع ساماندهي ميگردد همه جا به نعمت و آباداني ميرسد.

امام باقر علیه السلام در توصيف روزگار امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف فرمود:

«... فَلا يبْقي فِي الاَْرْضِ خَرابٌ اِلاّعُمِّرَ...».^[18]

در تمام زمين هيچ ويرانهاي نميماند جز اينكه آباد ميگردد.

ج. برنامه اجتماعي

يكي از ابعاد اصلاح ساختار جامعه بشري، پرداختن به برنامههاي اجتماعي است. در حكومت دادگستر بزرگ عالم، براي سامان بخشي اجتماع، برنامه هايي بر اساس تعاليم قرآن و سنّت اهلبيت علیهم السلام در نظر گرفته شده است كه به سبب اجراي آنها محيط زندگي، زمينهاي آماده براي رشد و تعالي افراد خواهد بود. در جهاني كه تحت حاكميت الهي است خوبيها ترويج ميشود و از بديها نهي ميگردد و با بدكاران برخورد قانوني ميشود و نيز حقوق اجتماعي افراد به مساوات پرداخت ميشود و عدالت اجتماعي به معني واقعي آن پياده ميگردد.

بجاست به روايات مراجعه كنيم و جلوهاي از آن دنياي زيبا را مشاهده كنيم:

1. احياء و گسترش امر به معروف و نهي از منكر

در حكومت جهاني امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف فريضه بزرگ امر به معروف و نهي از منكر به صورت گسترده به اجرا گذاشته خواهد شد. همان واجبي كه قرآن كريم بر آن تأكيد ورزيده و آن را از ويژگيهاي امت اسلامي به عنوان برگزيده امتها شمرده است.[19]

همان امري كه به سبب آن همه واجبات الهي اقامه ميگردد[20] و واگذاشتن آن عامل اساسي در هلاكت و نابودي خوبيها و رشد و زيادي بديها در اجتماعات بوده است.

و از بهترين و والاترين مراتب امر به معروف و نهي از منكر آن است كه رئيس حكومت و كارگزاران آن امر كننده به خوبيها و بازدارنده از زشتيها باشند.

امام باقر علیه السلام فرمود:

«اَلْمَهدي وَ اصْحابُهُ... يأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ينْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ[21]؛

مهدي و ياران او... امر به معروف و نهي از منكر ميكنند.»

2. مبارزه با فساد و رذائل اخلاقي

نهي از منكر كه يكي از شاخصههاي حكومت الهي است تنها به زبان نخواهد بود بلكه در عمل با منكرات و زشتيها مقابله خواهد شد تا جايي براي فساد و رذائل اخلاقي در جامعه نماند و محيط زندگي از زشتيها پاك گردد.

در دعاي ندبه كه آهنگ فراق و نواي جدايي از يار غايب است ميخوانيم:

«اَينَ طامِسُ آثارَ الزَّيغِ وَالاَْهْواءِ، أَينَ قاطِعُ حَبائلَ الْكِذْبِ وَالاِْفْتِراءِ[22]؛

كجاست آنكه آثار گمراهي و هوي و هوس را نابود خواهد ساخت؟ كجاست آنكه ريسمانهاي دروغ و افتراء را ريشه كن كند؟»

3. اجراي حدود الهي

برخورد با مفسدان و تبهكاران جامعه، شيوههاي گوناگون دارد. در حكومت امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف از سويي با شيوههاي فرهنگي و تعليم معارف و تحكيم عقائد و ايمان، فاسقان و بزهكاران را به راه صلاح و راستي برمي گردانند و از سوي ديگر با تأمين نيازهاي مشروع و معقول زندگي و اجراي عدالت اجتماعي، راه را بر فساد و تباهي ميبندند ولي آنها كه با وجود همه اينها راه تجاوز به حقوق ديگران و زيرپاگذاشتن احكام الهي را ميپيمايند و چارچوب قانون را نميپذيرند، با اينها به گونهاي شديد برخورد ميشود كه سدّ راه تبهكاري آنها گردد و نيز از ادامه روند فساد در جامعه توسط ديگران جلوگيري شود و آن اجراي حدود الهي درباره مفسدان است كه حدّ و مرز آن در قوانين كيفري اسلام بيان گرديده است.

در روايت بلندي از پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله كه حضرت جواد علیه السلام نقل كرده است، در ضمن بيان خصوصيات امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف آمده است:

«او حدود الهي را اقامه (و اجرا) خواهد كرد.»[23]

4. عدالت قضايي

در رأس برنامههاي حكومتي امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف در سطح جامعه، اجراي عدالت در همه بخش هاست و اوست كه همه عالم را، پر از عدالت و دادگري ميكند همانگونه كه از ظلم و ستم آكنده باشد. و يكي از مهمترين حوزههاي اجراي عدالت، بخش قضاوت است و اين همان بخشي است كه بيشترين ظلمها و حق كشيها در آن شده است. اموال، به ناحق مصادره گشته و خونها، به ناحق ريخته شده و آبروي بي گناهان به خطر افتاده است! در محاكم قضايي دنيا، بيشترين ظلم بر مستضعفان عالم شده است و احكام صادره از آنها تحت تأثير نفوذ قدرتمندان و حاكمان ستمگر، مال و جان افراد و گروههاي بسياري را به ناحق نابود كرده است. قاضيان دنيا طلب نيز براي جلب منافع مادّي براي خود و وابستگانشان حكمهاي ظالمانه بسياري را نوشته و اجرا كردهاند و خلاصه اينكه چه بسيار بي گناهي كه به چوبه دار آويخته شده است و چه بسا تبهكار و مجرمي كه قانون خدا درباره او اجرا نگرديده است.

حاكميت عدل گستر امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف پايان همه ظلمها و نهايت همه حق كشي هاست. او كه مظهر عدالت پروردگار است، محكمه هايي دادگستر ايجاد ميكند و قاضياني صالح و مُجرياني دقيق و خدا ترس ميگمارد تا به هيچ كس در هيچ جاي عالم كمترين ستمي نرود.

حضرت رضا علیه السلام در ضمن روايتي بلند در توصيف امام مهدي عجل الله تعالی فرجه الشریف و دوران طلائي ظهورش فرمود:

«فَاِذا خَرَجَ اَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وَضَعَ ميزانَ الْعَدْلِ بَينَ النّاسِ فَلا يظْلِمُ اَحَدٌ اَحَداً[24]؛

وقتي او قيام كند زمين به نور پروردگار روشن گردد و آن حضرت ترازوي عدالت در ميان خلق نهد پس (چنان عدالت را جاري كند كه) هيچ كس بر ديگري ظلم و ستم روا ندارد.»

از اين روايت دانسته ميشود كه عدالت قضايي حضرت چنان گسترده و دقيق است كه راه را بر ظالمان و سودجويان ميبندد و از تكرار ظلم و ستم و عادي شدن تجاوز به حق ديگران، جلوگيري ميكند.

[1]. نهج البلاغه، خطبه 138.

[2]. الغيبة نعمانى، باب 21، ح 3، ص 333.

[3]. پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله مى فرمايد: انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق؛ همانا من براى تكميل مكارم اخلاق برانگيخته شدم. (ميزان الحكمة، مترجم، ج 4، ص 1530).

[4]. اشاره به آيه «لقد كان لكم فى رسول الله اسوة حسنة»؛ «و براى شما در رسول خدا الگوى نيكويى است.» (سوره احزاب، آيه 21)

[5]. بحارالانوار، 52، ص 336.

[6]. امام على علیه السلام در توصيف مهدى عجل الله تعالی فرجه الشریف: دانش او از همه شما بيشتر است؛ الغيبة نعمانى، باب 13، ح  1.

[7]. بحارالانوار، ج 36، ص 253؛ كمال الدين، ج 1، باب 24، ح 5، ص 487.

[8]. الغيبة نعمانى، 239؛ بحارالانوار، ج 52، ص 352.

[9]. ميزان الحكمة، ح 1632.

[10]. بحارالانوار، ج 78، ص 91.

[11]. ميزان الحكمة، ح 1649.

[12]. بحارالانوار، ج 58، ح 11، ص 11.

[13]. بحارالانوار، ج 10، ص 104 ـ خصال / 626.

[14]. كمال الدين، ج 1، باب 32، ح 16، ص 603.

[15]. الغيبة نعمانى، باب 13، ح 26، ص 242.

[16]. بحارالانوار، ج 51، ص 81.

[17]. همان، ص 390.

[18]. كمال الدين، ج 1، باب 32، ح 16، ص 603.

[19]. سوره آل عمران، آيه 110.

[20]. در سخنى از امام باقر درباره اين واجب آمده: «ان الامر بالمعروف والنّهى عن المنكر... فريضة عظيمة بها تقام الفرائض» يعنى «امر به معروف و نهى از منكر... واجبى است كه به سبب آن همه واجبات اقامه مى گردد». ميزان الحكمة، مترجم ج8، ص  3704.

[21]. بحارالانوار، ج 51، ص 47.

[22]. مفاتيح الجنان، دعاى ندبه.

[23]. بحارالانوار، 52، باب 27، ح 4.

[24]. همان، ج 52، ص 321.